Trong tín ngưỡng dân gian, “Ông Lốt” hay “Thần Xà” thường được tôn thờ tại các đền, phủ như một biểu tượng của sự bảo hộ và linh thiêng. Đặc biệt, trong đạo Mẫu, đứng cuối cùng thuộc hàng hạ ban có Quan Ngũ Hổ và Quan Thần Xà được nhân dân tôn kính, đại diện cho sự dẻo dai, linh hoạt. Nếu như Quan Ngũ Hổ đại diện cho chốn sơn lâm thì Quan Thần Xà là biểu tượng của thủy thần miền sông nước. Hai vị thần rắn phụng sự Thánh Mẫu, giữ vai trò trấn giữ đền, phủ, trừ tà, diệt quỷ. Vị trí của thần xà trong các đền phủ thường là dưới ban Công đồng hoặc trên xà nhà. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tam, Tứ Phủ, rắn thần Tam Đầu Cửu Vĩ (ba đầu chín đuôi) là biểu tượng quyền lực tối cao. Đây là thú cưỡi của các vị Quan Lớn như Quan Lớn Đệ Tam hay Quan Hoàng Cả, thể hiện sức mạnh tuyệt đối và khả năng bảo vệ toàn diện trước mọi thế lực tà ác. Quan Thần xà còn gắn liền với nhiều vị Chúa Bà nổi tiếng như Chúa Thác Bờ, Chúa Tây Thiên, Chúa Nguyệt Hồ, Chúa Bạch Hạc Xuân Nương và Chúa Lâm Thao. Các bà Chúa này được nhân dân kính trọng, mỗi vị cai quản một vùng địa phương, bảo vệ và ban phúc lành cho người dân. Nhiều bài hát văn ca ngợi các vị Chúa cũng đề cập đến thần xà như biểu tượng của sự che chở và may mắn.

     Nam Định nổi tiếng với hệ thống đền, phủ linh thiêng, trong đó tiêu biểu là Quần thể di tích Phủ Dầy. Tại các cung trong Phủ Dầy, những cặp thần xà xuất hiện như biểu tượng bảo hộ thiêng liêng. Riêng ở Phủ chính Tiên Hương hiện có khoảng 10 đôi thần xà, đặc biệt đôi lớn nhất dài tới 10 mét, được đặt uốn lượn quanh xà ban công đồng, tạo nên vẻ uy nghi độc đáo. Trước đây, các thần xà tại Phủ chính Tiên Hương thường có cốt làm từ mùn cưa và chấu khiến độ bền kém. Ngày nay, các thần xà được chế tác từ cốt bông chắc chắn, phủ ngoài là lớp vải thêu tinh xảo, thể hiện sự trang nghiêm và quyền uy. Theo nghi thức truyền thống, việc thay thế thần xà mới được tổ chức cúng lễ trang trọng. Lễ vật là trứng gà sống, cùng các nghi thức cúng cáo. Nếu xin được đài âm dương thuận lợi, người đại diện sẽ thực hiện lễ “xuất thần” để hạ thần xà cũ và lễ “nhập thần” để đưa thần xà mới vào vị trí.

Khách hàng lựa chọn mua linh vật rắn tại cơ sở đồ đồng Nguyệt Ánh, đường Phạm Ngũ Lão (thành phố Nam Định).

     Hình tượng rắn còn được thể hiện rõ nét qua các sản phẩm nghệ thuật và đồ thờ cúng, đặc biệt là trong nghề đúc đồng truyền thống. Ở làng nghề đúc đồng Tống Xá, thị trấn Lâm (Ý Yên), có nhiều cơ sở chế tác linh vật 12 con giáp, trong đó có hình tượng rắn. Những người thợ đúc đồng ở làng Tống Xá trước khi vào nghề đều được tiền nhân nhắc nhở câu “Nhất nghệ tinh, nhất thân vinh”. Việc chế tác đồ thờ, tượng thờ và linh vật phải am hiểu các nguyên tắc tín ngưỡng, tôn giáo liên quan. Anh Trần Văn Toàn (42 tuổi) làng Tống Xá sinh ra trong gia đình có 3 đời làm nghề đúc đồng cho biết: Hình tượng rắn trong tâm thức người Việt vừa mang ý nghĩa tâm linh, vừa phản ánh những giá trị văn hóa, lịch sử lâu đời. Rắn tượng trưng cho sự linh hoạt, khả năng tái sinh và bảo vệ. Để làm ra sản phẩm linh vật rắn đồng phải trải qua nhiều công đoạn khắt khe và còn có bí quyết gia truyền. Do đặc thù đúc linh vật rắn có nhiều chi tiết thể hiện sự mềm mại nên công đoạn chế tác được làm cẩn trọng. Anh Toàn chia sẻ thêm: Rắn là biểu tượng cho sự bí ẩn, linh thiêng và hàm chứa những phẩm chất đặc biệt liên quan đến trí tuệ, sự khôn ngoan và quyền lực. Bởi vậy, quá trình chế tác đòi hỏi sự tập trung và tỉ mỉ trong từng chi tiết. Mỗi đường uốn lượn của thân rắn, từng vảy đồng đều phải được thực hiện với sự tinh tế, nhằm thể hiện sự uy nghi và linh hoạt của loài vật này. 

     Các sản phẩm linh vật rắn đồng hiện nay được bán ở nhiều cửa hàng đồ đồng. Chị Trần Thị Hiền, chủ cơ sở đồ đồng Nguyệt Ánh, đường Phạm Ngũ Lão (thành phố Nam Định) chia sẻ: “Khách hàng ưa chuộng các sản phẩm rắn đồng bởi vẻ đẹp nghệ thuật và ý nghĩa phong thủy, tượng trưng cho sự bảo vệ, may mắn và thịnh vượng. Đặc biệt, năm 2025 là năm Ất Tỵ nên nhu cầu mua sắm linh vật rắn đồng phục vụ mục đích trưng bày tăng mạnh. Các mẫu rắn được chế tác tỉ mỉ với nhiều kích thước, từ nhỏ gọn đặt trên bàn đến những mẫu lớn mang tính trang trí cho không gian linh thiêng, mang nhiều thông điệp về sự phú quý”.

Võ sư quốc gia Vũ Mạnh Thắng (Mạnh Thắng Đường, thành phố Nam Định) thị phạm động tác xà quyền cho các võ sinh.

     Trong võ thuật, rắn là con vật được xếp thứ 2 trong ngũ linh tương ứng với ngũ hình quyền gồm: long, xà, hổ, báo, hạc. Bộ môn Xà quyền được đúc kết qua những tinh hoa khi săn mồi và chiến đấu của loài vật này. Võ sư quốc gia Vũ Mạnh Thắng (Mạnh Thắng Đường, thành phố Nam Định) chia sẻ: “Xà quyền khai thác triệt để các đặc tính độc đáo của loài rắn. Rắn thâm trầm, khi rình mồi thì bất động nhưng tấn công lại chớp nhoáng. Các đòn thế đều được đưa vào xà quyền với ba yếu tố chính: thân pháp uyển chuyển, thủ pháp linh hoạt và bộ pháp thấp luồn, mô phỏng chính xác chuyển động của rắn”. Bên cạnh đó, xà quyền còn được vận dụng vào các bài võ khí như Linh xà kiếm hay Xà đao. Xà quyền phát triển mạnh trong võ cổ truyền Việt Nam nhờ phù hợp với thể trạng nhỏ bé nhưng khéo léo của người Á Đông. Môn võ này rèn luyện cơ bắp, gân cốt đồng thời nhấn mạnh triết lý “dùng nhu chế cương”, lấy mềm dẻo khắc chế cứng rắn. Võ sư Thắng chia sẻ: “Dùng nhu chế cương, trong cương có nhu là tinh túy của xà quyền. Thủ pháp tuy mềm mại nhưng vận gân cốt bên trong rất cứng rắn, tập trung sức mạnh vào đầu ngón tay như đầu rắn”. Một điểm đáng chú ý là xà quyền mang nét tương đồng với nghệ thuật quân sự đánh du kích của dân tộc ta. Giống như rắn có thể thích nghi ở mọi địa hình và bất ngờ tấn công, xà quyền cũng có khả năng ẩn mình và tấn công chớp nhoáng, thể hiện rõ sự linh hoạt và sắc bén trong phòng thủ lẫn tấn công. Xà quyền, cùng với các môn võ cổ truyền khác, là di sản quý báu, phản ánh tinh thần dân tộc, vừa mạnh mẽ, vừa linh hoạt, góp phần gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống. 

     Hình tượng rắn trong tâm thức người Việt là biểu tượng linh thiêng gắn liền với đức tin và văn hóa, biểu trưng cho sức mạnh, sự mềm dẻo và trí tuệ. Từ các lễ nghi thờ cúng trong tín ngưỡng thờ Mẫu, những tác phẩm đúc đồng tinh xảo của làng nghề, đến võ học Xà quyền đầy uyển chuyển - rắn đã trở thành biểu tượng của sự trường tồn, bảo hộ và may mắn. Qua đó, loài rắn hiện diện như một linh vật phong thủy, thể hiện sâu sắc tinh thần và bản sắc văn hóa dân tộc.

Nguồn: Báo Nam Định điện tử